Reyeroord in Rotterdam is een wijk met een gemixt woningbestand – zowel huur als koop in vooral lagere segmenten. Bezit is ‘versnipperd’: er zijn veel kleinere huiseigenaren en niet een dominante woningcorporatie met veel bezit. Er gebeurt van alles maar het barst er niet van de initiatieven op het gebied van duurzaamheid en energietransitie. Sinds enkele maanden werkt de gemeente samen met ontwerpers om te onderzoeken welke kansen er zijn voor samenwerking met en participatie van bewoners in de transitie naar gasvrij. Dat wordt ook wel social design genoemd: starten bij de beleving van mensen, en van daaruit werken aan perspectief dat mensen en belangen bij elkaar brengt. 

Dat leidt tot verrassende interventies als de samenkomst onder die discobal, waarvan ook een filmpje is gemaakt. Marjolein Vermeulen van MV Design legt uit: “We zijn begonnen te vragen naar hoe mensen leven en wat daarin voor hen belangrijk is. En niet meteen met ‘kook je op gas?’ of ‘leef je duurzaam?’ In die gesprekken kwam het sluimerende maar groeiende gevoel van onveiligheid vaak naar boven. Dat wilden we beter begrijpen, dus zijn we de Nacht Club begonnen. Een veilige plek waar mensen onveilige dingen kunnen delen. Het gaat er bijvoorbeeld over agressie op straat, maar ook over zorgen over de kosten van de energietransitie.” Verschillende bewoners en ambtenaren kwamen er op af, zoals Roland van Rooyen – namens de gemeente verantwoordelijk voor de businesscase voor Reyeroord. Roland is enthousiast over de “verrassende open gesprekken” die daar in het donker plaats vonden. “Een bewoner vertelde me dat ze de huur kon betalen door spartaans te leven en maar 1 radiator aan te hebben in huis. Dat zo iemand dan zeer kwetsbaar is voor een energieprijsstijging maakte me ongerust. Het bevestigde dat we als gemeente – maar ook vanuit bijvoorbeeld woningcorporaties - echt aandacht moeten hebben voor hoe mensen ervoor staan.” Ook Dominique, bewoner van Reyeroord was erbij in de Nacht Club. “Achteraf heb ik er nog vaak met mijn moeder over gesproken, we waren zo verrast over hoe open mensen vertelden wat ze hadden meegemaakt. Ik kende een hoop mensen nog niet, en toch voelde het wel vertrouwd. Best heftige dingen kwamen naar boven.” Buurtbewoner Frans moest eerst lachen om de titel, en grapte erover met vrienden. “Het was een gezellige avond, met verschillende verhalen van nieuwe mensen. Je maakt toch iets gelijks mee op zo’n avond, dat versterkt wel, als een soort van vrienden ga je uit elkaar. We hielden die avond niet op met praten.”

Je maakt toch iets gelijks mee op zo’n avond, dat versterkt wel, als een soort van vrienden ga je uit elkaar.

De inlevende gesprekken – in ontwerptaal ook wel ‘empathisch onderzoek’ - vormen een belangrijke stap in de werkwijze van elke ontwerper. Door open vragen te stellen en zowel te luisteren als te kijken leer je bewoners kennen op een andere manier dan bij een ‘gewone’ participatieaanpak. Jaap Warmenhoven van bureau Matching Futures vertelde me: “Een van onze vragen gaat over momenten waar mensen naar uitkijken. Het is een manier om het snel te hebben over dat wat er echt toe doet. Een oudere man vertelde me dat hij niet meer dan één dag vooruit keek, omdat hij zijn vrouw met Alzheimer verzorgt. Dan besef je hoe bescheiden de ruimte kan zijn die mensen hebben om over de transitie na te denken.” 

Na de intensieve gesprekken met bewoners volgen wat ontwerpers ‘prototypes’ noemen. Het testen van ideeën en aannames in de praktijk. De Nacht Club is zo’n prototype. Een ander prototype is de trailer voor televisieserie Ik Blijf! Op een filmpje zijn verschillende bewoners en ambtenaren te zien die “op het punt staan te blijven”.  Warmenhoven: “We merkten in gesprekken dat veel bewoners bezig zijn met dat thema: blijven. Ze hebben de wijk zien veranderen, vragen zich soms af of er in de toekomst van de wijk wel plek is voor ze. Ik Blijf! is een andere manier om te onderzoeken hoe het zit met dat blijverschap. Kan de transitie naar aardgasvrij eraan bijdragen dat mensen kunnen blijven in de wijk, of vormt ze juist een bedreiging? Als ontwerponderzoekers vinden we dat een interessante vraag, omdat ze ons inzichten op kan leveren over hoe de transitie op een inclusieve manier kan plaatsvinden.” 

Karin Borgman, kwartiermaker aardgasvrij namens de gemeente Rotterdam, vertelt me waarom zij enthousiast is over de aanpak, en wat het oplevert: “Onze samenwerking startte vanuit mijn onderbuikgevoel dat het anders moest in de wijk Reyeroord. We zijn nog maar een paar maanden bezig, maar nu al merk ik dat er zoveel veranderd is, zeker ook in het gemeentelijk team. De schotten tussen sociaal maatschappelijk, technisch en economisch zijn aan het wegebben. We stellen nu meer de waarden, gedachten en beleving van de wijkbewoners centraal. En we zijn als gemeente voor bewoners meer zichtbaar aan de slag in de wijk.” Roland van Rooyen voegt er aan toe: “Voor mij als adviseur voor een collectieve warmte-oplossing levert de ontwerpaanpak op dat ik een paar stappen terugzet. Niet alleen blind focussen op aansluiten via het stadswarmtenet, maar eerst afvragen welke problematiek je wil oplossen, bijvoorbeeld energiearmoede.”

De schotten tussen sociaal maatschappelijk, technisch en economisch zijn aan het wegebben. 

Wat neem ik mee naar huis?  

Ik zie wat stellen naast elkaar plaatsnemen. Ik zie mannen met corduroy broeken, ietwat grijzig haar. Mannen die met een grote glimlach met hun armen op hun buik, achterover leunen op een stoeltje. Een vrouw met een opgerolde conceptofferte in haar hand. 

Kees laat foto’s zien van daken met zonne-energie uit de buurt, neemt ons mee in verschillende type zonnepanelen, laat een omvormer zien. Hij vertelt wat andere Helmonders voor vragen hebben als ze naar het energiehuis komen. De zaal luistert aandachtig. Ze willen wel, maar weten nog niet helemaal wanneer, wat of hoe. Als Kees begint over op de vijver drijvende zonnepanelen, roept iemand “Het is hier gewoon Helmond hé, we zijn niet in Amsterdam.” Iedereen lacht.

Ze willen wel, maar weten nog niet helemaal wanneer, wat of hoe

Kees helpt hen. Als enige vaste kracht, helpt hij samen met 18 vrijwilligers, te verkennen hoe Helmonders hun huis willen en kunnen verduurzamen. Zo’n 4.500 nieuwe inwoners liepen de afgelopen jaren het energiehuis, een huis vol warmtepompen, zonnepanelen, omvormers, en isolatiemateriaal binnen. Er zijn ook vaste ‘klanten’ die trots op de kilowatt-precies via een app laten zien hoeveel stroom ze thuis opwekken. Berrie, de voorzitter van de stichting Energiehuis, vertelt: “Een paar gepensioneerden, met kennis van verduurzamen, zochten elkaar op in een soort denktank. We waren in het begin vooral gericht op verzamelen van goede feitelijke informatie over de verduurzaming van de gebouwde omgeving. We dachten al snel: we moeten een manier vinden om meer bewoners te betrekken.” De denktank werd een stichting, en de deuren van het energiehuis gingen in 2016 open. De vrijwilligers hebben ieder hun eigen expertise. Theo is bijvoorbeeld een van de eerste Nederlanders die - al weer zes jaar geleden - een warmtepomp in zijn huis installeerde. Hij weet dus precies hoe weinig geluid het maakt. 

Kees: “We spraken met de gemeente af dat onze doelstelling was om betrokkenheid te creëren. We wilden niet afgerekend worden op bepaalde doelstellingen.” Van de gemeente ontvangen zij een jaarlijks budget, en de huur van de locatie. “We voelen veel steun van de gemeente”, aldus Berrie. “We mogen meedenken met de wijk-warmteplannen en met besteding van mogelijke subsidies.” 

“De transitie van het aardgas af, is niet van bovenaf op te leggen”, vindt Berrie. “Daarom pleiten wij ook voor zoveel mogelijk lokale activiteiten en voor meerdere fysieke informatiecentra.” Mensen met bijvoorbeeld een versleten cv-ketel, komen soms in paniek naar het energiehuis toe. Berrie: “Ze hebben soms totaal geen idee wat het inhoudt. Wat een warmtepomp is, of vloerverwarming. We stellen ze eerst gerust en analyseren hun vraag. We komen ook met warmtemeters bij de mensen thuis. Iedereen kent ons, uit de wijkkrantjes en omdat we hier midden in de stad zitten. En we deelden gratis bloembollen uit in het energiehuis, dat leverde veel inloop op.” Het energiehuis zal nooit specifieke producten of bedrijven aanprijzen. Kees legt bijvoorbeeld graag uit waar je op moet letten als je een offerte aanvraagt, maar je moet wel zelf de keuze maken. 

Ik spreek een echtpaar dat een paar honderd euro terugkreeg op hun energierekening doordat ze hun dak isoleerden. Daarna plaatsten ze een deur bij de trap tegen de tocht. “Het ging ons om fijn wonen. En nu is het ook fijn om geld te besparen.” De verwarming staat voortaan een graad lager, en nu voelt het zelfs te warm aan als ze bij de buren of vrienden op de koffie gaan. “Ik vind het heel fijn dat je in het energiehuis gewaardeerd wordt, ook als je kleine stapjes zet”, aldus de vrouw van het stel. “Het is mooi dat simpele dingen ook kunnen helpen.” 

De bewonersavond komt aan z’n einde. Je zou kunnen denken dat mensen als Kees inmiddels alle vragen van bewoners wel hebben gehoord. Dan vraagt een man: “Ik woon dichtbij een bos. Straks gaan er vogels onder de zonnepanelen nestelen. Hoe voorkom je dat?” Die vraag had Kees nog nooit gehoord. “Je kunt ook gewoon naar Duitsland verhuizen”, grapt een man achterin. 

Wat neem ik mee naar huis?

Djoera snapt heel goed waar die gevoelens vandaan kunnen komen. “Toch heb je als gemeente echt de inzet van buurtbewoners hard nodig, anders kun je geen ‘schaal maken’, en lukt de verduurzaming niet.” De kracht komt van bewoners die eigenlijk wel iets willen met hun huis, maar het uitstellen omdat ze niet weten hoe te beginnen. De kracht komt van idealisten, van mensen met een groen hart. De kracht komt vanuit een gevoel van rentmeesterschap. Waarden als verbondenheid en ‘gezien worden’ in de buurt geven mensen extra energie. “Wij zijn steeds verrast hoe stevig netwerken eigenlijk al zijn. Denk maar eens aan wie je zelf allemaal kent. Als je dat zou uittekenen op een kaart, dan zie je alle netwerken. Bij braderieën, verenigingen, scholen, sportclubs, op dé plekken waar de buurt samen komt.” 

Je hebt eigenlijk altijd een verbinder, een expert en een ondernemer nodig

“We (Buurkracht) hebben veel geleerd over bewoners. Bijvoorbeeld dat het belangrijk is bij ideeën en initiatieven echt door te pakken om ze een succes te maken. Niet te lang blijven praten, meer dóen. Boter bij de vis. Je helpt vrijwilligers door ze structuur aan te bieden. Een stappenplan bijvoorbeeld, met heldere deadlines en één heldere actie per keer. We leerden dat de kracht van buurtinitiatieven zit in een juiste combinatie van mensen en persoonlijkheden. Je hebt in de groep vrijwilligers eigenlijk altijd een ‘verbinder’, een ‘expert’ en een ‘ondernemer’ nodig. De expert brengt bijvoorbeeld technische kennis in, en een verbinder is heel goed in het samenbrengen van bewoners. We helpen de buurt om eigen teams op te zetten, we ondersteunen ze met kennis en communicatiemiddelen. Iedereen kan meedoen, iedereen kan een belangrijke rol vervullen. Maar het is niet erg dat niet iedereen direct meedoet. De ‘middengroep’ haakt later aan.” 

“De Rijksuniversiteit Groningen onderzocht of mensen meer bereid zijn voor hun eigen woning duurzame maatregelen te nemen als de buren dat ook doen. Dat blijkt zo te zijn. En als je contact hebt met je buren op dit onderwerp, dan ben je als buurtbewoners vervolgens ook sneller geneigd dingen samen te doen die niet direct zijn gerelateerd aan milieu of energie.” Dat zie ik ook terug in het rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau.

Wat is een goed moment om ‘de wijk in te gaan’? “Dat kan al bij het maken van visies of plannen. Juist vanaf het begin creëer je meteen eigenaarschap en draagvlak in de wijk of buurt”, aldus Djoera. 

Djoera geeft nog een laatste wijze tip: “Persoonlijk contact is heel belangrijk bij het verduurzamen van huizen, juist omdat je dan veel meer vertrouwen krijgt. Vertrouwen is het smeermiddel.”.

Wat neem ik mee naar huis?

“Ik ging er open in, zonder duidelijk omlijnd doel. Ik wilde graag naar Reduzum wandelen. Tijdens mijn tocht vroeg ik de mensen die ik ontmoette: ‘Wat moet ik zien? Wie moet ik écht ontmoeten in jullie dorp? Wie kent hier heel veel mensen? Het is ongelofelijk wat je dan te horen krijgt en wat je allemaal tegen komt.” 

Intussen heeft ze in Nederland behoorlijk wat buurten te voet verkend, waarbij ze ‘stadmakers’ aan elkaar bindt: mensen, sleutelfiguren eigenlijk, die door hun creativiteit en betrokkenheid iets kunnen betekenen voor hun dorp of stad. Samen met ambtenaren en wethouders, die soms al wat langer ‘beweging’ op een thema wilden. “Stadmakers zijn de ambtenaren van de samenleving. Als je aangeeft dat je ergens maar drie dagen bent, en je stelt heel gericht vragen, kun je veel van die stadmakers ontdekken en samenbrengen.” Een methode die Floor zich eigen heeft gemaakt.  “Stadmakers zijn zich er vaak niet van bewust dat ze zo’n belangrijke rol vervullen in hun gemeenschap. Hun ogen worden geopend. Na het wandelen vertel ik aan de gemeente wat ik heb gezien en beleefd:  wat de thema’s zijn, die leven op straat. Vaak blijkt de gemeente ook met die thema’s bezig te zijn, en dan ontstaat er iets.”

“Gelijkwaardigheid is belangrijk. In de wijk Selwerd bijvoorbeeld, in de stad Groningen, is niet eens meer duidelijk wie er ambtenaar is, en wie bewoner. Je zoekt naar inspiratie van binnenuit. Ik zou zeker niet adviseren dat alle ambtenaren er met z’n allen op uit moeten gaan in de wijk, dat is niet effectief. Het start gewoon klein en eenvoudig. Je bundelt een kern van stadmakers, en vanuit daar groeit het vanzelf. Er komen steeds meer thema’s bij die je kunt aanpakken. Stadmakers werken aan concrete projecten.” 

“Een fysieke plek is daarbij belangrijk. In Leeuwarden is er een bijzondere souvenirshop ontstaan. In Zoetermeer komen buurtbewoners samen in een leegstaande winkel op een gezichtsbepalende plek. In Nijmegen is een leegstaande boerderij een ontmoetingsplek geworden.” 

Participatie is van ons allemaal, dat is niet iets van de gemeente

“Aardgasvrij is een speciaal thema, het gaat daadwerkelijk iedereen aan. In een buurt in Emmeloord bracht ik mensen nader tot elkaar door te vragen naar hun hobby’s en naar wat hen dwarszit. Dat deed ik namens de woningbouwcorporatie. Er kwam toen niet iemand aan de deur die vertelde wat er niet goed ging, of om kritische vragen te stellen. Er kwam iemand aan de deur die luisterde. Toen bleek dat er op het gebied van warmte wel wat zaken gedaan konden worden, die niemand eerder benoemde.” Het functioneren van de geisers bleek een goed aanknopingspunt. “Maar als je andere zaken aan je hoofd hebt, begin je niet over een slecht functionerende geiser.” Dus sta open voor wat mensen dwars zit. 

“Boosheid betekent dat mensen betrokken zijn, en dat je goed naar hen kunt luisteren. Als tip aan gemeenten, zeg ik vaak: laat je niet leiden door angst, wees niet bang voor boosheid. In de kern wil iedereen onderdeel zijn van een gemeenschap. Iedereen wil gezien en gehoord worden. En iets betekenen voor een ander. Een pan soep maken voor iemand, maakt je gelukkig. Dat zijn universele waarden. En daarom is ‘participatie’ van ons allemaal, dat is niet iets van de gemeente. Er blijven altijd zaken waar de gemeente voor zorgt, maar veel kun je ook loslaten. Loslaten in de ‘tussenruimte’, noem ik dat.” 

Wat neem ik mee naar huis?

In januari gaan alle spullen over naar het nieuwe fysieke energiepunt in de binnenstad van Apeldoorn. Er liggen ook vogelhuisjes tussen de spullen, die je niet meteen verwacht als het gaat om het verduurzamen van je woning. “Bij onze huidige actie voor collectieve inkoop van zonnepanelen, geven we die gratis weg, als test.”  Sander noemt het gekscherend ‘gewoon een beetje lawaai maken’, als hij het over zijn eigen functie heeft. 

Hij vertelt hoe belangrijk maatwerk voor de gemeente is.  “We zien een verschil in wijken: soms komen initiatieven van verduurzaming vanuit de wijk zelf, soms is de gemeente de initiatiefnemer. Dat laatste is veel lastiger. Bijvoorbeeld in de wijk de Maten, een typische jaren ’70 bloemkoolwijk, die aan vernieuwing toe is. We testen van alles om het voor bewoners gemakkelijk te maken om in te stappen in de trein die “verduurzaming van je woning” heet. Het is voor bewoners super complex. Dus we moeten veel dingen gaan proberen omdat we op voorhand niet weten wat er echt gaat werken. Wat voor de een werkt, is niet bespreekbaar voor een andere bewoner. 

Inmiddels kan Sander bouwen op achttien energiecoaches. Bewoners kunnen een coachgesprek aanvragen en dan komen ze bij de bewoners langs voor een maatwerkadvies. “De bewoner staat centraal”, aldus Sander. “Van het gesprek maken de energiecoaches een verslag, dat registreren we in een systeem. Zodat de bewoner weet wat er is besproken, en zodat we eventuele afspraken van onze kant kunnen nakomen.”

“De energiecoaches zijn vrijwilligers. Apeldoorners, die door schade en schande wijs geworden zijn bij de verduurzaming van hun eigen woning. Mensen met passie voor duurzame technieken en het delen van kennis. “We betalen ze niet, maar we zijn ze wel heel dankbaar en proberen dat duidelijk te maken door de laatste technische kennis beschikbaar te stellen via ons Energiepunt en door het organiseren van Energieke cafés waar we de laatste ontwikkelingen met elkaar delen. Het is een uitdaging om er voor te zorgen dat deze vrijwilligers niet overvraagd worden, en dat ze met plezier hun werk kunnen blijven doen.” 

“Als je kijkt naar welke Apeldoorners het meest actief zijn in het verduurzamen van hun huizen, dan blijkt dat “de 55/65-plusser” te zijn. Ze hebben gemiddeld wat meer te besteden. Ze willen hun huis goed achterlaten voor hun kinderen en kiezen ook voor comfort. Jonge gezinnen bereik je niet gemakkelijk, die zijn veel te druk met werk, zwemlessen etc. Je ziet dat er dan andere prioriteiten zijn dan het verduurzamen van je woning. Omdat het zo lastig om de jongere generatie te bereiken vraag ik aan de ouders die we wel te spreken krijgen of ze de informatie die ze van ons krijgen ook willen delen met hun kinderen. Zie het als een eerste begin en wie weet komen ook jongere bewoners vervolgens informatie halen bij ons nieuwe Energiepunt.”

Ook zijn er vijf energieregisseurs, die in de wijk initiatieven van en voor bewoners mobiliseren. Ze lokaliseren letterlijk en figuurlijk waar in de wijk “energie” zit. “Die moeten er echt voor zorgen dat er een beweging in de wijk op gang gaat komen”. De regisseurs worden betaald door de gemeente maar werken volledig onafhankelijk van de gemeente. Dat is soms best lastig voor een gemeente om op deze manier het initiatief van bepaalde ontwikkelingen vanuit de samenleving ‘los te laten’.

Sander en ik fietsen samen naar de nieuwe locatie in het centrum, waar in de kelder druk geklust wordt aan het Energiepunt. Er is van alles te zien. Van aaneen-geklikte bakstenen, leemstucwerk, tot aan hoog efficiënte zonnepanelen, en muur- en plafondverwarming, warmtepompen en alle soorten en smaken isolatie. “Het moet een echte “snoepwinkel” worden. We hebben als gemeente de apparatuur zelf gekocht, want we willen wel onafhankelijk advies kunnen blijven geven. Behalve het meubilair, dat hebben we uit het oude gemeentehuis meegenomen, omdat we toch gaan verhuizen. O ja, ventilatie is trouwens ook heel belangrijk, dat zie je hier. We zien vaak bij mensen dat ze enthousiast hun hele huis isoleren en kierdicht maken en dat ze helemaal vergeten om ook te zorgen voor een goede ventilatie in huis. Zo belangrijk!”

Arie, een collega van Sander, is even enthousiast. “Dit Energiepunt gaan we niet alleen voor bewoners inzetten. Het kan ook een goede plek zijn voor installateurs om bij elkaar te komen om van elkaar te leren. Dat is ook nodig ook want we merken keer op keer dat ook bouwaannemers en installateurs nog niet goed weten hoe ze bepaalde dingen moeten aanleggen of adviseren.” Maar misschien nog wel het belangrijkste is, dat mensen die het Energiepunt bezoeken, straks beter in staat zijn om een goede offerte uit te vragen voor bijvoorbeeld een warmtepomp of zonnepanelen. “We merken aan installateurs dat ze eigenlijk geen offertes meer willen opstellen voor particulieren, dat kost gewoon te veel tijd. Om het uit te leggen en om de offerte op te stellen. Vervolgens haken bewoners toch af omdat het toch te duur blijkt te zijn. Hoe mooi zou het zijn als installateurs straks bewoners gaan verwijzen naar het Energiepunt en wanneer ze daar geweest zijn, ze een maatwerk offerte geleverd kunnen krijgen van de installateur?” Zover is het nog lang niet, maar het is wel een mooi punt om naar toe te werken. 

Wat neem ik mee naar huis?