Foto: Alex Schröder

Lessen van drie jaar experimenteren in kwetsbare wijken

Begin 2019 zijn de deelnemende partijen gestart, om met behulp van elkaars kennis en ervaringen in de praktijk te onderzoeken hoe de energietransitie kan worden verbonden met de aanpak van sociaal-maatschappelijke vraagstukken in deze wijken. Met het doel te komen tot sociaal duurzame wijken. Wijken met een gezond, veilig en prettig leefklimaat, waar bewoners over betere maatschappelijke kansen beschikken dan voorheen. In deze ‘ontdekkingsreis’ heeft het programma een lerende aanpak gehanteerd, met kennisdeling, ervaringen uitwisselen en participatief actieonderzoek.

Eind 2021 is het experimentenprogramma afgerond en met het eindrapport Samen naar een duurzame en leefbare wijk is de balans opgemaakt. De afsluitende analyse is een momentopname, want in alle wijken is de energietransitie nog in volle gang. Een aantal patronen is al wel te herkennen: over de benaderingswijze van opgaven en oplossingsrichtingen, over de inrichting en organisatie van de wijkgerichte samenwerking en over de manier waarop en de mate waarin gemeenten de gestelde doelen voor de wijk proberen te realiseren. Ook heeft het programma met het zomer 2021 gepubliceerde Inspiratieboek opgaven verbinden in de wijk laten zien hoe de aanpak van leefbaarheid en duurzaamheid elkaar praktisch en concreet kunnen versterken.

Verbinden van opgaven – waarom eigenlijk?

Anke van Hal, hoogleraar aan Nyenrode Business Universiteit: ”Gedurende de looptijd van het programma bleek dat het verbinden veel tijd en doorzettingsvermogen vraagt, maar ook hoe belangrijk, waardevol en onmisbaar dit streven is, werd duidelijk. De praktijk in ons programma laat zien dat in kwetsbare wijken het serieus nemen waar bewoners van wakker liggen een belangrijke voorwaarde is om het zo noodzakelijke vertrouwen en in het verlengde daarvan draagvlak voor de energietransitie tot stand te krijgen.”

Volgens de onderzoekers kan de energietransitie bijdragen aan een brede verbetering van de leefbaarheid, mits de opgaven en oplossingen slim worden verbonden. Matthijs Uyterlinde, senior onderzoeker bij het Verwey-Jonker Instituut: “​Met een eenduidig verhaal over de wijk, creëer je niet alleen meer draagvlak voor energietransitie, maar versterk je ook eigenaarschap en betrokkenheid van de bewoners. Ook kan het leiden tot effectiever beleid en efficiënter gebruik van publieke middelen.” Goed voorbeeld is de gemeente Groningen , die in de wijk Selwerd vanaf het begin voor een integrale wijkaanpak koos. “Ze hebben daar eerst de vraag gesteld: wat voor wijk moet dit zijn?” In Sunny Selwerd, het beleidskader van de gebiedsgerichte aanpak, zijn vier overkoepelende ambities benoemd waar alle inzet en inspanningen van partijen aan moeten bijdragen.

Vooruitgang onder de radar

De ambities bij de deelnemende gemeenten waren hoog, om tegelijk met de energietransitie opgaven aan te pakken op het gebied van gezondheid, armoede en schulden, participatie, openbare ruimte als verbinder en wijkverbetering. Want in de praktijk kan het ingewikkeld en tijdrovend zijn om opgaven, belangen, maatregelen en interventies met elkaar te verbinden. Temeer omdat partijen in verschillende wijken te maken hadden met personele wisselingen, knellende regels en tekortschietende financiële middelen. Resultaten die wel geboekt zijn, zoals het bouwen aan vertrouwen van bewoners en het versterken van samenwerking tussen beleidsdomeinen en tussen gemeenten en partners zoals woningcorporaties en warmteleveranciers, zijn niet altijd zichtbaar en tastbaar.

“Successen blijven vaak nog onder de radar,” vertelt Van Hal. “Over het algemeen bleek de aardgasvrij-ambitie ingewikkelder dan op voorhand gedacht. De beoogde verandering blijft lang buiten beeld en bij deelnemers leidde dit soms tot frustratie. Dat dit hoort bij de huidige fase in de transitie, wordt nogal eens vergeten. Maar we komen steeds dichter bij het kantelpunt waarop de verandering wél zichtbaar wordt.”

De afgelopen drie jaar werd ook duidelijk dat het streven naar het verbinden van opgaven niet altijd zaligmakend is. Jacomijn Baart, senior projectleider bij Platform31: “Het niet koppelen lijkt dan legitiem vanuit het besef dat we moeten werken aan organisatorische condities waarmee koppelkansen in de toekomst (of in andere wijken binnen de gemeente) wél verzilverd kunnen worden.”

Investeer in vertrouwen en eigenaarschap van bewoners

In navolging van het Sustainable Neighbourhood Action Program (SNAP) in Toronto, Canada, kreeg het vroegtijdig benaderen en betrekken van bewoners, met als doel inzicht te krijgen in de leefwereld van bewoners, vanaf de start van het experimentenprogramma veel aandacht.

Uyterlinde: “Er is vaak huiver om met lege handen aan te komen, waarmee vaak het nog niet hebben van een concreet voorstel wordt bedoeld. Maar je kunt heel goed in een vroeg stadium de wijk in gaan met de boodschap dat er iets staat te gebeuren op energiegebied en dat men bij het maken van de plannen rekening wil houden met dat wat er speelt in die betreffende wijk. Het is belangrijk om bij de start al te vragen wat bewoners belangrijk vinden, waar ze trots op zijn en wat ze als belangrijkste zorgen en verbeterpunten zien. Dan krijg je antwoorden waar je iets mee kunt!” Een goed voorbeeld is de ‘Dubbel Duurzaam’-werkwijze in de Abdij- en Torenbuurt in Tilburg. Hier voerde de woningcorporatie Tiwos samen met het sociaal wijkteam huisbezoeken uit, om huurders niet alleen te informeren over de energierenovatie, maar ook om ze beter te leren kennen en samen te werken aan duurzame oplossingen voor andere problemen.

Hanteer een lerende werkwijze

Zo’n brede benadering van de wijkgerichte energietransitie biedt op papier veel kansen, maar ze is – zo is duidelijk na drie jaar experimenteren – in de praktijk niet altijd eenvoudig te realiseren. De deelnemers aan het experimentenprogramma kwamen op hun ontdekkingsreis geregeld obstakels tegen. Dergelijke moeilijkheden zijn kenmerkend voor de eerste fasen van een transitie, aldus Maurice Coen, senior onderzoeker aan Nyenrode Business Universiteit. “We bevinden ons immers in een systeembrede verandering die diepgaand ingrijpt op het functioneren van publieke organisaties, sectoren en markten, op het leven van mensen en op de inrichting van de maatschappij”.

Een lerende aanpak zoals PAW voorstaat, en specifiek ook in het experimenteerprogramma is gebruikt, is daarom onmisbaar. Maak gebruik van bestaande kennis. Zorg voor monitoring. Maak gebruik van participatief actieonderzoek, en faciliteer reflectie on the job door het systematisch uitwisselen van kennis en ervaringen. Goede lessen, én meteen een aanbeveling om de resultaten van het programma, het eindrapport Samen naar een duurzame en leefbare wijk nu te benutten.

Bekijk de publicatie Samen naar een duurzame en leefbare wijk